جنگ روانی از منظر قرآن و سیره نبوی

تاریخ جنگ روانی از تاریخ حیات بشر جدا نیست، اما همیشه با این عنوان به کار گرفته نشده است و مانند سایر مفاهیم، در بستر تاریخ و همراه با مقتضیات زمان و مکان، متحول بوده و سیر تطور خود را تا به امروز پیموده است، به گونه‏ای که در عصر حاضر، با استفاده از فن‏آوری، بر پیچیدگی آن افزوده شده است.
در تعریف جنگ روانی، آمده است: «استفاده طراحی شده از تبلیغات و ابزارهای مربوط به آن برای نفوذ در خصوصیات فکری دشمن، با توسل به شیوه‏هایی که موجب پیشرفت مقاصد امنیت ملی شود» . (1)
در قرآن کریم، آیات زیادی وجود دارد که بیش‏تر آن‏ها ناظر به جنگ‏های صدر اسلام در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می‏باشد.بخشی از این آیات در مقام پاسخ‏گویی به جنگ روانی دشمن بوده و در صدد است که آن‏ها را خنثی کند، بخش دیگری از آیات، که جنبه تعرضی دارد، می‏خواهد روحیه طرف مقابل را تحت تاثیر قرار داده، به تسلیم وادارد; بخشی دیگر از آیات نیز در زمانی که مسلمانان احساس‏ضعف وشکست می‏کنند، درصدد تقویت روحیه آنان است.
با مطالعه سنت نیز می‏توان روایات متعددی را در این زمینه ذکر کرد.از مهم‏ترین روایات در این باب، روایاتی است که حاکی از جواز به کاربردن خدعه در جنگ است: «الحرب خدعة‏» . (2)
جنگ روانی از مصادیق بارز «خدعه‏» به معنای «مکر، حیله و فریب‏» است. (3)
در فقه اسلامی، خدعه در جنگ جایز است.علامه حلی‏رحمه الله در کتاب‏های تذکره و منتهی بر این مطلب، ادعای اجماع نموده است. (4)
روایاتی که علمای اسلام برای جواز خدعه در جنگ بدان استدلال نموده‏اند، گویای جواز جنگ روانی است.
پیامبراکرم صلی الله علیه وآله با نقشی همه جانبه، که در جنگ‏ها به کار گرفته بود، دگرگونی بزرگی در آیین نبردهای جدید به وجود آورد.وی جنگ را به تمام جبهه‏ها کشاند و از هر سلاحی که می‏توانست‏بهره گرفت; هم‏چنان که نبرد همه جانبه در تمام جبهه‏ها جریان داشت، «جنگ روانی‏» نیز با شدت مورد استفاده قرار می‏گرفت. جنگ‏های مسلحانه نتیجه عوامل نظامی، اقتصادی و روانی است و به همین دلیل به «نبرد همه جانبه‏» تعبیر می‏شود. (5)
قرآن کریم به مسلمانان ماموریت داده است تا کلیه نیروها و امکاناتی را که می‏توان در راه جنگ و دفاع و رسیدن به قدرتی بازدارنده به خدمت درآورد، فراهم کنند: «و شما بر (مقابله) با آن‏ها، هر چه در توان دارید، از آلات جنگی و اسبان تازه نفس و آماده، برای تهدید و ترساندن دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم آورید.و بر دیگران که شما بر دشمنی آنان مطلع نیستید و خدا به آن‏ها آگاه است نیز مهیا باشید و...» (انفال 8: 60) مرحوم طبرسی در این‏باره می‏نویسد: «اطلاق آیه "من قوه" شامل انواع سلاح‏ها، افراد آموزش‏دیده، تاسیسات و آموزشگاه‏های نظامی، استحکامات، وحدت صفوف و نیروها، تلاش و تکاپوی ملی، رشد و قدرت و استقلال اقتصادی، موضع برتر سیاسی، استحکام باورهای ایدئولوژیک و بالاخره، هر آنچه از پشتوانه مادی و معنوی که می‏توان به خدمت جنگ درآورد، می‏گردد» . (6)
با توجه به گستره بحث «جنگ روانی در قرآن و سیره نبوی‏» ، از میان ابزارها و مکانیسم‏های جنگ روانی، در این نوشتار، فقط موضوع «شایعه‏» مورد بررسی قرار می‏گیرد.

تعریف شایعه

آنچه عموما «شایعه‏» نامیده می‏شود، عبارت از شرح، پیش‏بینی و توصیف رخدادهایی است که غالبا در قالب غیررسمی و تایید نشده توسط منابع مسؤول شکل می‏گیرد، ولی با این وجود، از سوی بخش عظیمی از توده‏ها به طور جدی مورد قبول قرار می‏گیرد.در مطالعه «شایعه‏» با دو تصور مختلف مواجه هستیم.برخی آن را یک پیام می‏دانند که از فردی به فرد دیگر انتقال می‏یابد، با این ملاحظه که فرد آغازین زنجیره انتقال، یک شاهد عینی است که گزارش او با حقیقت مطابق بوده و تحریف‏ها در فرایند انتقال صورت می‏گیرد.عنصر اساسی و تحلیل، همان گزارش، و مساله اصلی آن، بیان علت انتقال است.از آن‏جا که حالت طبیعی ارتباطات، یک هنجار درست فرض می‏شود، شایعه، یک حالت مرضی و نابهنجار به حساب می‏آید.برخی دیگر شایعه را ترسیم و نمایش مختصر یک واقعه تصور می‏کنند که در تعامل مردمی که درگیر حادثه‏اند، به طور فشرده بیان می‏شود.در این دیدگاه، عنصر تحلیل، موقعیت و شرایط است و مساله اصلی معلوم کردن این نکته است که آن موضوع چگونه تفسیر می‏شود. (7)