جنگ روانی از منظر قرآن و سیره نبوی

مقدمه

تاریخ جنگ روانی از تاریخ حیات بشر جدا نیست، اما همیشه با این عنوان به کار گرفته نشده است و مانند سایر مفاهیم، در بستر تاریخ و همراه با مقتضیات زمان و مکان، متحول بوده و سیر تطور خود را تا به امروز پیموده است، به گونه‏ای که در عصر حاضر، با استفاده از فن‏آوری، بر پیچیدگی آن افزوده شده است.
در تعریف جنگ روانی، آمده است: «استفاده طراحی شده از تبلیغات و ابزارهای مربوط به آن برای نفوذ در خصوصیات فکری دشمن، با توسل به شیوه‏هایی که موجب پیشرفت مقاصد امنیت ملی شود» . (1)
در قرآن کریم، آیات زیادی وجود دارد که بیش‏تر آن‏ها ناظر به جنگ‏های صدر اسلام در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می‏باشد.بخشی از این آیات در مقام پاسخ‏گویی به جنگ روانی دشمن بوده و در صدد است که آن‏ها را خنثی کند، بخش دیگری از آیات، که جنبه تعرضی دارد، می‏خواهد روحیه طرف مقابل را تحت تاثیر قرار داده، به تسلیم وادارد; بخشی دیگر از آیات نیز در زمانی که مسلمانان احساس‏ضعف وشکست می‏کنند، درصدد تقویت روحیه آنان است.
با مطالعه سنت نیز می‏توان روایات متعددی را در این زمینه ذکر کرد.از مهم‏ترین روایات در این باب، روایاتی است که حاکی از جواز به کاربردن خدعه در جنگ است: «الحرب خدعة‏» . (2)
جنگ روانی از مصادیق بارز «خدعه‏» به معنای «مکر، حیله و فریب‏» است. (3)
در فقه اسلامی، خدعه در جنگ جایز است.علامه حلی‏رحمه الله در کتاب‏های تذکره و منتهی بر این مطلب، ادعای اجماع نموده است. (4)
روایاتی که علمای اسلام برای جواز خدعه در جنگ بدان استدلال نموده‏اند، گویای جواز جنگ روانی است.
پیامبراکرم صلی الله علیه وآله با نقشی همه جانبه، که در جنگ‏ها به کار گرفته بود، دگرگونی بزرگی در آیین نبردهای جدید به وجود آورد.وی جنگ را به تمام جبهه‏ها کشاند و از هر سلاحی که می‏توانست‏بهره گرفت; هم‏چنان که نبرد همه جانبه در تمام جبهه‏ها جریان داشت، «جنگ روانی‏» نیز با شدت مورد استفاده قرار می‏گرفت. جنگ‏های مسلحانه نتیجه عوامل نظامی، اقتصادی و روانی است و به همین دلیل به «نبرد همه جانبه‏» تعبیر می‏شود. (5)
قرآن کریم به مسلمانان ماموریت داده است تا کلیه نیروها و امکاناتی را که می‏توان در راه جنگ و دفاع و رسیدن به قدرتی بازدارنده به خدمت درآورد، فراهم کنند: «و شما بر (مقابله) با آن‏ها، هر چه در توان دارید، از آلات جنگی و اسبان تازه نفس و آماده، برای تهدید و ترساندن دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم آورید.و بر دیگران که شما بر دشمنی آنان مطلع نیستید و خدا به آن‏ها آگاه است نیز مهیا باشید و...» (انفال 8: 60) مرحوم طبرسی در این‏باره می‏نویسد: «اطلاق آیه "من قوه" شامل انواع سلاح‏ها، افراد آموزش‏دیده، تاسیسات و آموزشگاه‏های نظامی، استحکامات، وحدت صفوف و نیروها، تلاش و تکاپوی ملی، رشد و قدرت و استقلال اقتصادی، موضع برتر سیاسی، استحکام باورهای ایدئولوژیک و بالاخره، هر آنچه از پشتوانه مادی و معنوی که می‏توان به خدمت جنگ درآورد، می‏گردد» . (6)
با توجه به گستره بحث «جنگ روانی در قرآن و سیره نبوی‏» ، از میان ابزارها و مکانیسم‏های جنگ روانی، در این نوشتار، فقط موضوع «شایعه‏» مورد بررسی قرار می‏گیرد.

تعریف شایعه

آنچه عموما «شایعه‏» نامیده می‏شود، عبارت از شرح، پیش‏بینی و توصیف رخدادهایی است که غالبا در قالب غیررسمی و تایید نشده توسط منابع مسؤول شکل می‏گیرد، ولی با این وجود، از سوی بخش عظیمی از توده‏ها به طور جدی مورد قبول قرار می‏گیرد.در مطالعه «شایعه‏» با دو تصور مختلف مواجه هستیم.برخی آن را یک پیام می‏دانند که از فردی به فرد دیگر انتقال می‏یابد، با این ملاحظه که فرد آغازین زنجیره انتقال، یک شاهد عینی است که گزارش او با حقیقت مطابق بوده و تحریف‏ها در فرایند انتقال صورت می‏گیرد.عنصر اساسی و تحلیل، همان گزارش، و مساله اصلی آن، بیان علت انتقال است.از آن‏جا که حالت طبیعی ارتباطات، یک هنجار درست فرض می‏شود، شایعه، یک حالت مرضی و نابهنجار به حساب می‏آید.برخی دیگر شایعه را ترسیم و نمایش مختصر یک واقعه تصور می‏کنند که در تعامل مردمی که درگیر حادثه‏اند، به طور فشرده بیان می‏شود.در این دیدگاه، عنصر تحلیل، موقعیت و شرایط است و مساله اصلی معلوم کردن این نکته است که آن موضوع چگونه تفسیر می‏شود. (7)
آلپورت و پستمن در کتاب روان‏شناسی شایعه، «شایعه‏» را چنین تعریف می‏کنند: «شایعه اصطلاحی است که به یک اندیشه واقعی معین و ارائه شده اطلاق می‏گردد تا شنونده بدان باور یابد.شاید معمولا از فردی به فرد دیگر، از طریق کلمات شفاهی انتقال می‏یابد، بی آن‏که نیاز به دلیل و مدرکی داشته باشد» . (8)
در تعریف دیگری آمده است: «شایعه، ترویج‏خبری ساختگی است و واقعیت ندارد و بر پایه بزرگ‏نمایی، رعب‏آفرینی و یا تحریف استوار است، در بیان چنین خبری، جنبه کم‏رنگی از حقیقت و یا تفسیری خلاف واقع از خبری صحیح گنجانده شده است، هدف از پخش چنین خبری، تاثیر نهادن بر افکار عمومی، ملی، جهانی و یا نوعی دست‏یابی به اهداف سیاسی، نظامی و یا اقتصادی در قلمرو یک کشور یا جهان است‏» . (9)
شایعه می‏تواند در زمینه‏های گوناگونی مانند جنگ، شورش‏ها و هیجانات، حوادث ناگوار، افزایش قیمت‏ها، روابط سیاسی و مسائل اقتصادی بروز نماید و از آن‏جا که دارای زمینه‏ها و موضوع‏های خاصی است، توجه بدان موقتی است; در شرایط مساعد، ظهور می‏کند و با فقدان شرایط از بین می‏رود.شایعه لزوما ساخته ذهن و خیال، دور از واقعیت و یا دروغ محض نیست، بلکه می‏تواند در شکل‏گیری و انتشار، بعد کم‏رنگی از حقیقت را در خود داشته باشد.
در زبان قرآن، واژه‏هایی که به نوعی می‏توانند مفهوم شایعه (اخباری که صحت و سقم آن به تایید نرسیده است) را افاده کند، به چشم می‏خورد. «خرص‏» ، «تقول‏» و «اختلاق‏» از این نمونه‏ها هستند. «خرص‏» ، گفتاری است‏بر اساس ظن و تخمین ساخته و پرداخته شود، خواه با واقعیت مطابق باشد یا خیر. (10)
قرآن کریم می‏فرماید: «آنچه می‏گویند از روی نادانی است و جز از روی خرص سخن نمی‏گویند.» (زخرف: 20) در آیه دیگری می‏فرماید: «مرگ بر خراصون; آنان که به غفلت در جهل فرو مانده‏اند.» (ذاریات: 10- 11) از این آیات برمی‏آید که عنصر اساسی خرص، ظن و گمان و زمینه مشوب به ناآگاهی است و خرص لزوما خلاف واقع نیست، از این‏رو، تفسیر خرص به «کذب‏» درست‏به نظر می‏رسد.
کلمه «تقول‏» ، که با لفظ «علیه‏» متعدی می‏شود، به معنای نسبت دادن چیزی به کسی است، بدون هیچ‏گونه استناد و دلیل.قرآن کریم می‏فرماید: «و اگر پیامبر برخی سخنان را از خود بر ما ببندد...» (الحاقه: 44) این واژه‏ها نیز عبارت از بافتن سخنان و مطالبی است که به تایید نرسیده.
واژه «اختلاق‏» نیز معنای لفظ پیشین را دارد، در قرآن کریم آمده است: «ما در این آخرین آئین، چنین سخنی نشنیده‏ایم و این جز بافته و پرداخته نیست.» (ص: 7) کلماتی نیز به فرایند شایعه‏پراکنی و بعضا به اهداف آن اشاره دارد; از آن جمله است; شیوع، اذاعه و ارجاف. «شیوع‏» و «اشاعه‏» به معنای پراکندن، گسترش و انتشار آمده است.از این‏رو، می‏گویند: "شاع الحدیث و التسر و اشاعه صاحبه و رجل مشیاع" (11) در قرآن کریم، در بیان ماجرای «افک‏» آمده است: «برای کسانی که دوست دارند درباره مؤمنان تهمت زنا شایع شود، در دنیا و آخرت، عذابی دردآور مهیاست.» (نور: 19) واژه «اذاعه و ذیوع‏» به معنای ظهور و انتشار است.گویند: «رجل مذیاع‏» ; یعنی کسی که راز را افشا می‏کند و جمع آن «مذاییع‏» است. (12)
حضرت علی علیه السلام در وصف مؤمنان راه یافته می‏فرماید: «نه مفسده‏جو هستند و نه فتنه‏انگیز، نه در پی اظهار و اشاعه (فحشا) هستند و نه مردمی سفیه و لغوگو» . (13)
لفظ «اذاعه‏» علاوه بر معنای «انتشار و پراکندن‏» ، بر «اظهار» نیز دلالت دارد.قرآن کریم می‏فرماید: «و چون خبری، چه ایمنی و چه ترس، به آن‏هابرسد، آن را درهمه جااظهارمی‏کنند.» (نساء: 83) واژه «ارجاف‏» نیز - چنان‏که پیش از این گفته شد - به معنای اشاعه باطل و اخبار دلهره‏آور و نگران‏کننده است.این کلمه در اصل به معنای اضطراب است، به این دلیل، به دریا «رجاف‏» گویند; زیرا در لرزش و جنبش است. «ارجاف مردم به چیزی‏» به معنای پخش اخباری است که موجب پریشانی و سراسیمگی شود.بنابراین، واژه ارجاف به هدف شایعه‏پراکنی نیز اشاره دارد.
قرآن کریم در سوره نور، نحوه انتقال و انتشار شایعه را (در حدیث افک) چنین تشریح می‏کند: «آن‏گاه که سخن را از دهان یکدیگر می‏گرفتید و چیزی بر زبان می‏راندید که درباره آن هیچ نمی‏دانستید، می‏پنداشتید که کاری خرد و آسان است و حال آن‏که نزد خدا کاری بزرگ بود.» (نور: 15) «تلقی‏» گرفتن سخنی است که دیگری گفته و تقیید آن به «السنه‏» برای دلالت‏بر آن است که خبر مزبور بدون تحقیق و تدبر، زبان به زبان می‏گردد.جمله «و تقولون بافواهکم‏» عطف بر جمله گذشته است و در حقیقت، تفسیر آن محسوب می‏شود. (14)
بنابراین، می‏توان نتیجه گرفت که «شایعه‏» خبری است که زبان به زبان می‏گردد و بدون هیچ‏گونه تفحص و تحقیق و حصول یقین از صحت‏یا سقم آن، به صورت شفاهی میان افراد انتشار می‏یابد و اگرچه به نظر خرد و آسان می‏آید، ولی می‏تواند پیامدهای گران و زیان‏باری برای جامعه داشته باشد.